Spis treści
Fitoterapia jako alternatywna metoda w profilaktyce i terapii chorób infekcyjnych u dzieci
W sezonie jesienno-zimowo-wiosennym infekcje dróg oddechowych u dzieci stanowią dominującą przyczynę wizyt u lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Przyczyną są zwykle zakażenia wywołane przez wirusy (50-60%). Objawy obejmują zwykle ból, podrażnienie, drapanie w gardle i problemy w połykaniu. Najczęściej towarzyszą im typowe objawy przeziębieniowe: kaszel, gorączka, zatkany nos, katar oraz powiększenie okolicznych węzłów chłonnych. Rzadziej w przypadku infekcji wirusowych może występować biegunka i bóle mięśniowe. Objawy wirusowego zapalenia w układzie oddechowym stopniowo ustępują po ok. 3–4 dniach, podczas gdy zakażenie bakteryjne może trwać 8–10 dni.
Leki roślinne stosowane u dzieci w większości opierają się na tradycyjnych surowcach leczniczych. Wiedza na temat ziołolecznictwa może mieć istotny wpływ na bezpieczeństwo terapii, zwłaszcza chorób przewlekłych, wymagających długotrwałej terapii, ponieważ zastosowanie leków roślinnych daje możliwości ograniczenia skutków ubocznych leków syntetycznych (Horoszkiewicz-Hassan M., Kuthan R.T., Fal A.M. i wsp.).
Duża liczba roślin leczniczych zawiera związki o udowodnionym działaniu przeciwwirusowym, antyoksydacyjnym oraz immunomodulującym, które skutecznie wspierają zwalczanie infekcji dróg oddechowych, a także podnoszą odporność dziecka zwłaszcza jeśli występują łącznie w jednym preparacie dzięki działaniu synergistycznemu (Zwolińska D.).
Rośliny w terapii chorób układu oddechowego
Fitoterapia może stanowić alternatywę dla leczenia klasycznego lub może być wykorzystywana jako leczenie wspomagające.
Komitet ds. Produktów Leczniczych Roślinnych (HMPC) przy Europejskiej Agencji Leków (EMA) zajmujący się weryfikacją surowców roślinnych, opublikował listę około 150 monografii oraz zakres stosowania i dawkowanie poszczególnych surowców roślinnych dla różnych grup wiekowych. Przyjmuje się, że dawka fitofarmaceutyków dla niemowląt i małych dzieci powinna wynosić 1/3 dawki przeznaczonej dla dorosłych, a dla dzieci w wieku szkolnym – połowę dawki. Dla młodzieży podaje się te same dawki co dla dorosłych (Krzywiak D. i wsp.).
Surowce roślinne, które mają zastosowanie w leczeniu infekcji dróg oddechowych, możemy podzielić na:
- surowce o działaniu przeciwkaszlowym i przeciwzapalnym – łagodzą stany zapalne poprzez zmniejszenie odczynu uczuleniowego, obrzęku, poprzez działanie mukolityczne i sekretolityczne (surowce olejkowe i śluzowe),
- surowce o działaniu wykrztuśnym – zawierają związki saponinowe, które stymulują wydzielanie śluzu, upłynnianie go oraz wydalanie przez drogi oddechowe na zasadzie odruchu rzęskowego,
- surowce wspomagające przy terapii stanów infekcyjnych dróg oddechowych – o działaniu przeciwgorączkowym, napotnym, podnoszącym odporność oraz przeciwbólowym i przeciwzapalnym (Skarżyńska M. i wsp.).
Rośliny o działaniu przeciwzapalnym i przeciwkaszlowym
Surowce olejkowe (zawierające olejki eteryczne) o działaniu mukolitycznym i wykrztuśnym pobudzają wytwarzanie wydzieliny oskrzelowej Do tej grupy surowców należą m.in.:
- ziele i olejek tymiankowy,
Gotowe preparaty z tymianku, to: syrop tymiankowy złożony (Sirupus Thymi compositus), który podaje się dzieciom po łyżeczce kilka razy dziennie wg potrzeby, Tussipect (syrop) po łyżeczce 3—4 razy dziennie, Tussipect (krople) — 3—10 kropli 3—4 razy dziennie na kostkę cukru lub w kieliszku wody.
- liść i olejek szałwiowy,
- kwiaty i olejek rumiankowy,
- ziele macierzanki,
- olejki eteryczne: z sosny, żywicy sosnowej, eukaliptusa, mirtu, cedru, czosnku.
Surowce olejkowe ze względu na mechanizm działania najlepiej stosować w godzinach porannych. Należy również pamiętać o odpowiednim nawodnieniu organizmu. Zdecydowana większość surowców olejkowych i olejków eterycznych ma dodatkowo silne działanie przeciwdrobnoustrojowe.
Przeciwskazaniem do stosowania olejków eterycznych i surowców olejkowych jest: czynna choroba wrzodowa żołądka, okres ciąży i karmienia piersią oraz wiek. U dzieci poniżej 6. r.ż. należy zachować szczególną ostrożność w dawkowaniu tego typu preparatów.
Olejki eteryczne warto stosować w formie inhalacji, są one również składnikami maści i kremów rozgrzewających, stosowanych w nieżytach dróg oddechowych.
Surowce śluzowe – ich działanie polega na łagodzeniu stanów zapalnych w drogach oddechowych poprzez działanie powlekające oraz osłaniające. Do tej grupy surowców należą m.in.:
- korzeń i liść prawoślazu lekarskiego,
Wyciąg z korzeni prawoślazu lekarskiego: 1 łyżkę stołową rozdrobnionych korzeni zalać szklanką wody o temperaturze pokojowej lub ciepłej, pozostawić na godzinę lub dłużej, przecedzić. Podawać do picia dzieciom, także niemowlętom (można osłodzić np. miodem), 3—6 razy dziennie po łyżce lub więcej w zależności od wieku — w suchym kaszlu lub nieżycie żołądka.
- kwiat malwy dzikiej,
- liść babki wąskolistnej,
- kwiat czarnej malwy ogrodowej,
Odwar z kwiatów malwy ogrodowej: 1 łyżkę kwiatów zalać 1,5 szklanki gorącej wody i zostawić pod przykryciem 20—30 min, następnie gotować 3 min, odstawić na 10 min. Po przecedzeniu, podawać porcjami ciepły do picia w schorzeniach układu oddechowego. Do płukania jamy ustnej oraz gardła (u dzieci starszych np. w anginach) można przygotować odwar mocniejszy.
Surowce o działaniu wykrztuśnym
Stymulują wydzielanie, upłynnianie oraz wydalanie śluzu/wydzieliny zapalnej w drogach oddechowych. (uwaga: objawami przedawkowania są wymioty i biegunka). Surowce śluzowe o takim działaniu to między innymi:
- korzeń pierwiosnka,
W badaniach obserwacyjnych skuteczności stosowania wyciągu z liści bluszczu u dzieci w wieku 2–10 lat porównywano go w odniesieniu do acetylocysteiny i ambroksolu. Wyniki wskazywały na porównywalną skuteczność mukolityczną, a także dobrą tolerancję stosowanego preparatu również w przewlekłej niewydolności dróg oddechowych, stanach zapalnych oskrzeli czy stanach spastycznych dróg oddechowych.
Syrop z omanu z dodatkiem innych surowców o podobnym działaniu, jak: korzenie lukrecji, biedrzeńca, ziele tymianku, owoce kopru włoskiego lub anyżku. Równą ilość tych ziół (po 20 g) zalać 1 l wrzącej wody i zostawić pod przykryciem na noc. Rano odcedzić, dodać szklankę cukru lub, zmniejszając ilość cukru, dodać nieco miodu (lepiej z propolisem) i podawać po łyżeczce (lub łyżce), w zależności od wieku, wielokrotnie w ciągu dnia.
Surowce wspomagające przy terapii stanów infekcyjnych dróg oddechowych
Rośliny napotne i przeciwgorączkowe
Surowcem farmaceutycznym jest kwiat bzu czarnego oraz owoc bzu czarnego.
Napar: łyżeczkę kwiatów lipy zaparzać przez kilka minut szklanką wrzącej wody, osłodzić miodem lub syropem malinowym, który wzmaga działanie napotne surowca.
Rośliny o działaniu przeciwzapalnym, przeciwwirusowym i przeciwbakteryjnym, podnoszące odporność organizmu:
Głównymi składnikami wyciągu z korzenia pelargonii afrykańskiej są kumaryny, które zapobiegają przyleganiu bakterii do nabłonka dróg oddechowych i ułatwiają odksztuszanie. Właściwości przeciwbakteryjne wyciągu potwierdzono doświadczalnie przeciwko takim szczepom bakteryjnym, jak: Streptococcus pneumoniae, Streptococcus pyogenes czy Haemophilus influenzae. Wyniki badań przeprowadzonych na populacji ponad 12 tys. osób (gdzie ponad 1/4 stanowiły dzieci w wieku do 12. r.ż.) potwierdziły skuteczność wyciągów etanolowych z korzenia tej rośliny w ostrym zapaleniu oskrzeli, przeziębieniu, stanach zapalnych gardła i migdałków oraz ostrym zapaleniu zatok na tle infekcyjnym.
- cebula,
Miodek cebulowy: 1 szklankę utartej na tarce cebuli starannie zmieszać z 1 szklanką miodu, po godzinie zagotować i na gorąco przecedzić przez płótno. Podaje się dzieciom po łyżeczce lub łyżce, najlepiej z ciepłym mlekiem.
- czosnek pospolity,
- owoc maliny,
- pędy wierzby białej,
- aloes (żel)
Miód aloesowy (wg Ożarowskiego: umyte, osuszone liście przechowuje w lodówce 7—10 dni. 100 dag liści pozbawia się kolców, kroi na kawałki, miażdży. Na każde 100 g miazgi należy dodać 200 g miodu, po czym powoli ogrzewać do wrzenia, przecedzić przez gęste sitko do słoika i przechowywać w lodówce. Przyjmować 1 raz dziennie po łyżeczce przed obiadem.
Surowce roślinne jako bogate źródło witamin:
Są wykorzystywane jako suplementy o działaniu przeciwzapalnym, uzupełniające kurację lekami/antybiotykami, w anginach, zapaleniach gardła i jamy ustnej oraz niedoborach witaminowych.
- owoc żurawiny,
- owoc porzeczki czarnej.
Rośliny o działaniu łagodzącym i przeciwzapalnym:
- rumianek pospolity,
Surowiec leczniczy stanowią koszyczki rumianku pospolitego. Napar z rumianku jest bezpiecznym napojem, który możemy podawać niemowlętom już od 6 m.ż. Dzięki obecności olejku eterycznego (azulen) posiada on działanie przeciwzapalne, przeciwskurczowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe oraz przeciwalergiczne. Rumianek działa również korzystnie w upośledzonym trawieniu na skutek długotrwałego zażywania leków (np. po antybiotykoterapii).
- szałwia lekarska
Surowiec stanowią przede wszystkim liście szałwii, których ważnym składnikiem czynnym jest olejek szałwiowy. Napary z liści stosuje się głównie zewnętrznie do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych wywołanych infekcjami, np.: w anginie, zapaleniu okostnej, owrzodzeniu dziąseł i pleśniawkach i in. (Skarżyńska M. i wsp., Olechnowicz-Stępień W. i wsp.)
Fitoterapia chorób zapalnych układu moczowego u dzieci
Patogeneza i objawy zakażeń układu moczowego
Zakażenie układu moczowego jest jedną z najczęstszych infekcji bakteryjnych (głównie bakterie Gram ujemne, z czego ponad 80% to E. coli) w populacji wieku rozwojowego. Definiuje się je jako następstwo obecności drobnoustrojów powyżej zwieracza pęcherza moczowego. Niestety rozpoznanie zakażenia układu moczowego, szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa, może być trudne ze względu na brak specyficznych objawów. Nierozpoznana infekcja układu moczowego u dzieci niesie ryzyko jej uogólnienia oraz w konsekwencji uszkodzenia nerek.
Objawy ZUM w zależności od wieku dziecka
| Wiek dziecka | Objawy sugerujące ZUM |
| Niemowlęta 2.-12. miesiąc życia | Gorączka, niechęć do jedzenia, wymioty, brak przyrostu masy ciała, niepokój i płacz podczas mikcji, nadmierna senność, zmiana barwy, przejrzystości i zapachu moczu |
| Dzieci 2.-6. roku życia | Gorączka, wymioty, biegunka, brak łaknienia, brak przyrostu masy ciała, bóle brzucha, nadmierna senność, drażliwość, zaburzenia oddawania moczu, objawy dyzuryczne, zmiana barwy, przejrzystości i zapachu moczu |
| Dzieci > 6. roku życia | Gorączka, nudności i wymioty, bóle brzucha, bóle okolicy lędźwiowej, złe samopoczucie, objawy dyzuryczne, zaburzenia oddawania moczu, zmiana barwy, przejrzystości i zapachu moczu |
(zalecenia PTNFD).
Postępowanie profilaktyczne w zapobieganiu ZUM u dzieci polega na: przyjmowaniu dużej ilości płynów w celu wymuszenia obfitej diurezy, regularnym oddawaniu moczu z całkowitym opróżnieniem pęcherza moczowego, profilaktyce i leczeniu zaparć oraz higienie okolicy ujścia cewki moczowej (Pokorna-Kałwak D. i wsp.).
Rośliny wspomagające w terapii ZUM u dzieci
W ostatnich latach wprowadzono do lecznictwa wiele bardzo skutecznych leków urologicznych, mimo to zainteresowanie lekami roślinnymi nie zmalało. W schorzeniach układu moczowego leki roślinne nadal odgrywają dużą rolę jako środki wspomagające i profilaktyczne. Odpowiednio dobrane i uwzględniane w codziennej diecie dziecka nie tylko skracają czas leczenia, ale zapobiegają również nawrotom infekcji. W ostrych stanach zapalnych układu moczowego zioła wspomagają właściwą kurację antybiotykami lub chemioterapeutykami.
Leki roślinne stosowane w terapii zakażeń układu moczowego u dzieci możemy podzielić na: środki przeciwbakteryjne i przeciwzapalne – dezynfekujące drogi moczowe, środki diuretyczne – zwiększające objętość wydalanego moczu bez wpływu na gospodarkę elektrolitową.
Surowce roślinne stosowane w infekcjach układu moczowego u dzieci to:
W przewlekłych i nawracających bakteryjnych zakażeniach dróg moczowych u starszych dzieci i młodzieży oraz w stanach ostrych jako środek wspomagający antybiotyki i sulfonamidy. Przy stosowaniu preparatów z mącznicy w pierwszej fazie mocz ma zabarwienie ciemnooliwkowe. Surowiec bardzo często stosowany jest w mieszankach ziołowych, jako odwar z liści lub w formie gotowego preparatu – Urosan.
Surowcem zielarskim są zarówno liście (bogate w garbniki) jak i owoce (żródło witamin zakwaszających mocz). Borówka brusznica posiada właściwości dezynfekujące drogi moczowe, przeciwzapalne, ściągające, słabo moczopędne.
Sok brzozowy jest doskonałym suplementem wzmacniającym, polecanym w rekonwalescencji i niektórych chorobach przewlekłych. Liście brzozy mają swoiste działanie odtruwające organizm (usuwają z moczem toksyny i szkodliwe produkty przemiany materii), chronią wątrobę i nerki przed niekorzystnym działaniem niektórych leków syntetycznych (np. antybiotyków).
- lubczyk ogrodowy,
Ziele lubczyku posiada właściwości moczopędne (surowiec dobrze usuwa kwas moczowy i chlorki), pobudzające wydzielanie soków trawiennych, wiatropędne, przeciwskurczowe, przeciwzapalne oraz lekko uspokajające. Stosuje się je m.in. przewlekłych nieżytach nerek i pęcherza moczowego, w skąpomoczu, w upośledzonym wydalaniu składników mineralnych i kwasu moczowego.
(Jambor J., Olechnowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E.).
Czynniki żywieniowe w kształtowaniu odporności dzieci
Jedynym z najważniejszych czynników kształtowania układu odpornościowego dzieci jest odpowiedni sposób żywienia. Niedobory składników mogą wpływać na zwiększoną podatność na zakażenia. Odpowiednio zbilansowana dieta pomaga wzmacniać procesy odpornościowe, zmniejszając tym samym częstość występowania infekcji, zwłaszcza w sezonie jesienno-zimowym.
Substancje immunomodulujące dostarczone dziecku podczas karmienia piersią utrzymują się nawet wiele lat po zakończeniu karmienia naturalnego. Udowodniono, że oprócz zmniejszonej podatności na infekcje oraz alergie w wieku dziecięcym, karmienie naturalne wpływa również na zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób cywilizacyjnych w wieku dorosłym.
Dla układu immunologicznego szczególnie ważne są:
- witaminy: A (retinol), C (kwas askorbinowy), E (tokoferol) i D (cholekalcyferol),
- składniki mineralne: selen , cynk oraz żelazo,
- wielonienasycone kwasy tłuszczowe (oleje roślinne),
- probiotyki i prebiotyki – regulacja prawidłowej mikroflory jelit (Kościej A. i wsp.).
Bibliografia
- Horoszkiewicz-Hassan M., Stosowanie leków roślinnych w praktyce pediatrycznej, Pediatr Med Rodz 2010, 6 (4), s. 328-331.
- Kuthan R.T., Infekcje górnych dróg oddechowych u dzieci a fitoterapia, lekwpolsce.pl, VOL 28 NR 02’18 (321), s. 5-11.
- Zwolińska D., Racjonalna fitoterapia jako alternatywna metoda w leczeniu ostrych infekcji dróg oddechowych, Pediatr Med Rodz 2022, 18 (2), s. 139–145.
- Krzywiak D., Matławska I., Fitoterapia w przeziębieniach u dzieci, https://forumpediatrii.pl/artykul/fitoterapia-w-przeziebieniach-u-dzieci
- Skarżyńska M., Skarżyński P.H., Fitoterapia w leczeniu infekcji dróg oddechowych, https://forumpediatrii.pl/artykul/fitoterapia-w-leczeniu-infekcji-drog-oddechowych
- Olechnowicz-Stępień W., Lamer-Zarawska E., Rośliny lecznicze stosowane u dzieci, Warszawa 1992, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, s. 33-61, 139-180, 244, 252.
- Fal A. M. i wsp., Diagnostyka i leczenie wybranych infekcji oraz stanów zapalnych dróg oddechowych. Wytyczne dla lekarzy POZ, https://www.termedia.pl/poz/Diagnostyka-i-leczenie-wybranych-infekcji-oraz-stanow-zapalnych-drog-oddechowych-Wytyczne-dla-lekarzy-POZ,44492.html
- Kościej A. i wsp., Rola wybranych czynników żywieniowych w kształtowaniu, odporności dzieci, Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): s. 110-117.
- Zalecenia Polskiego Towarzystwa Nefrologii Dziecięcej (PTNFD) dotyczące postępowania z dzieckiem z zakażeniem układu moczowego, Redakcja: Prof. dr hab. n. med. Aleksandra Żurowska — przewodnicząca, PTNFD Klinika Pediatrii, Nefrologii i Nadciśnienia, Gdański Uniwersytet Medyczny
- Pokorna-Kałwak D., Kiliś-Pstrusińska K., Jędrzejek J., Zakażenie układu moczowego u dzieci – objawy alarmowe, https://www.researchgate.net/profile/Michal-Jedrzejek/publication/328829502_Zakazenie_ukladu_moczowego_u_dzieci_-_objawy_alarmowe
- Jambor J., Fitoterapia chorób układu moczowego, Przegląd Urologiczny 2012/1 (71), s. 23.
