Spis treści
Korzyści ze stosowania ziół oraz ich wpływ na układ odpornościowy
Zioła i przyprawy lecznicze były używane przez ludzkości ze względu na ich właściwości lecznicze i korzyści poprawiające stan zdrowia. Stanowiły one główne środki terapeutyczne w starożytnych systemach medycznych, m.in. w Tradycyjnej Medycynie chińskiej czy ajurwedzie. W ciągu ostatnich kilku dekad znacznie wzrosło zainteresowanie świata nauki roślinami leczniczymi oraz ich ekstraktami i lekami na bazie substancji czynnych pochodzenia naturalnego. Oznacza to, że aktywność immunomodulacyjna ziół i przypraw zyskała w ostatnich latach coraz większą uwagę.
Układ odpornościowy jest złożonym, wyspecjalizowanym systemem komórek i narządów, którego działanie polega na ochronie pozostałych układów naszego ciała oraz wykrywaniu i eliminacji zagrożenia (wirusów, bakterii, grzybów i innych patogenów). Modulacja układu immunologicznego ma na celu wzmacnianie jego działania i szybkości reakcji w zapobieganiu chorobom, przyśpieszaniu procesu usuwania stanów zapalnych oraz zwalczania czynników patogennych.
Podstawą tradycyjnego systemu opieki zdrowotnej w różnych częściach świata, jest wzmocnienie naszego układu odpornościowego dzięki roślinom leczniczym. Zioła lub wyciągi roślinne należą do najlepszych rezerwuarów związków bioaktywnych. Są one zwykle tańsze i lepiej dostępne, powodują mniej niepożądanych skutków ubocznych, co zdecydowanie czyni je odpowiednim wyborem w terapii naturalnej dla dzieci, osób dorosłych oraz starszych (Woźniak M.). Naturalne produkty są skuteczne zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu różnych infekcji. Należy jednak pamiętać, że fitoterapia jest także częścią medycyny, dlatego powinna być zintegrowana ze standardowymi procedurami medycznymi, poprzez działania na poziomie edukacji, rekomendacji, badań naukowych i legislacji (Błecha K.).
Rośliny o działaniu przeciwwirusowym, przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym
Związki pochodzenia naturalnego mogą wykazywać aktywność przeciwko m.in. wirusom grypy, rinowirusom, adenowirusom, czy koronawirusom. Zioła o działaniu przeciwwirusowym w infekcjach dróg oddechowych najlepiej stosować jako kombinację różnych surowców, co znacząco poszerza ich spektrum działania.
- Bez czarny
Surowiec zielarski: wysuszone kwiaty i owoce.
W owocach czarnego bzu głównymi składnikami bioaktywnymi są: glikozydy antocyjanowe, witaminy, cukry, pektyny, garbniki.
Kwiaty bzu czarnego zawierają: flawonoidy (m.in. rutyna, kwercetyna), kwasy organiczne, olejek, śluzy roślinne, triterpeny, sterole oraz sole mineralne.
Bez czarny jest najczęściej stosowany we wsparciu leczenia chorób gorączkowych i przeziębień. Wykazuje on działanie przeciwwirusowe i immunostymulujące zwłaszcza jeśli chodzi o pobudzenie makrofagów w naszym układzie odpornościowym. Aktywność ekstraktu z czarnego bzu przeciwko wirusom grypy ma związek z flawonoidami, które hamują replikację wirusa H1N1 typu A i B.
- Bylica
Surowiec zielarski: ziele bylicy.
Rodzaj bylica obejmuje różne gatunki, w tym najbardziej rozpowszechnioną w Polsce bylicę piołun. W badaniach in vitro z ostatnich lat stwierdzono skuteczność ekstraktów gatunku bylicy Artemisia annua przeciwko wirusowi SARS-CoV-2.
- Czarnuszka siewna
Surowiec zielarski: nasiona czarnuszki, olej tłoczony z nasion.
Jest rośliną o wysokim potencjale leczniczym. Przeprowadzono liczne badania wskazujące na działanie antywirusowe czarnuszki. Wykazano m.in. jej skuteczność działania na wirusa opryszczki, wirusa HIV, wirusa zapalenia wątroby typu C, koronawirusy oraz wirusy grypy. Ekstrakt z czarnuszki siewnej został doceniony za skuteczność w zapobieganiu replikacji koronawirusa podczas aktywnej infekcji.
Czarnuszka wykazuje również działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Może być stosowana zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie, w zależności od potrzeby i rodzaju infekcji.
- Lukrecja gładka
Surowiec zielarski: korzeń lukrecji.
Korzeń lukrecji jest jednym z kluczowych leków systemu Tradycyjnej Medycyny Chińskiej (TCM), który wykazuje istotną rolę w leczeniu pacjentów cierpiących na choroby infekcyjne m.in. górnych dróg oddechowych spowodowane przez wirusy.
Lukrecja, dzięki swoim bakteriobójczym właściwościom, zmniejsza liczebność Streptococcus mutans – paciorkowca zieleniejącego, który wchodzi w skład naturalnej flory bakteryjnej jamy ustnej i który jest głównym czynnikiem rozwoju próchnicy i innych chorób przyzębia. Stosowana jest również w terapii wspomagającej walkę z chorobą wrzodową i obecnością bakterii Helicobacter pylorii.
- Żeń-szeń
Surowiec zielarski: korzeń.
Wielokrotnie w badaniach naukowych wykazano skuteczność ekstraktów pochodzących z różnych gatunków żeń-szenia w terapii i profilaktyce infekcji dróg oddechowych. Przy czym stosowanie tego surowca okazało się także korzystne ze względu na minimalną liczbę ewentualnych działań niepożądanych.
- Jeżówka purpurowa
Surowiec zielarski: korzeń .
Jeżówka (echinacea) wspiera nasz układ odpornościowy przy przeziębieniach, działa przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwgrzybiczo, a także łagodząco, regenerująco na skórę (udział w syntezie kolagenu) oraz przeciwzapalnie. Stosuje się ją m.in. leczeniu ran i zmian skórnych, np. trądzikowych jako składnik maści. Z korzenia jeżówki można również przygotować napar, syrop, ew. przyjmować w formie preparatów gotowych, zwłaszcza w okresach obniżonej odporności. Wspomaga leczenie i łagodzenie objawów zapalenia zatok.
- Miodunka plamista
Surowiec zielarski: ziele.
Ziele miodunki – to bogate źródło garbników, które mają właściwości przeciwzapalne, przeciwwirusowe i antybakteryjne. Jest stosowana głównie w chorobach związanych z układem oddechowym. Regeneruje błonę śluzową dróg oddechowych, wspomaga funkcjonowanie nabłonka płuc i ułatwia odkrztuszanie wydzieliny, zwiększa odporność pęcherzyków płucnych na zanieczyszczenia powietrza takie jak np. smog.
- Tymianek
Surowiec zielarski: ziele tymianku.
Tymianek zawiera olejek tymiankowy otrzymywany w procesie destylacji z parą wodną, którego ważnymi składnikami są tymol i karwakrol. Posiada on silne właściwości antybakteryjne, przeciwgrzybiczne i przeciwwirusowe. Tymianek popularny w kuchni, jest wspierający zwłaszcza w infekcjach dróg oddechowych. Tymianek działa wykrztuśnie i pomaga w usunięciu śluzu z dróg oddechowych. Suszony tymianek można wykorzystać do przygotowania naparu, a olejek eteryczny z tymianku sprawdzi się przy inhalacji.
- Goździki
Surowiec zielarski: suszone pąki kwiatowe.
Goździki – suszone pąki kwiatowe czepetki pachnącej są znane w medycynie naturalnej od tysięcy lat. Działają przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwwirusowe, a za sprawą zawartego w nim eugenolu również przeciwbakteryjne (stosowany w stomatologii). Napar z goździków przynosi ulgę na ból gardła i stanach zapalnych w obrębie jamy ustnej.
- Imbir
Surowiec zielarski: korzeń.
Korzeń imbiru zawiera gingerol – związek aktywny, który odpowiada za jego ostry smak, a jednocześnie posiada cenne dla zdrowia właściwości. Ma on działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjnie, poprawia trawienie i łagodzi dolegliwości żołądkowe. Imbir jest również popularny wśród kobiet ciężarnych (z zachowaniem środków ostrożności) i osób cierpiących na chorobę lokomocyjną, ponieważ zmniejsza nudności. Suszony imbir ma właściwości osuszające, sprawdza się w infekcjach z uporczywym katarem i dużą ilością zalegającej flegmy (Siudem P., Senderski M.E. 2019, Nowak Z.T.).
Naturalne antybiotyki i surowce o działaniu immunostymulującym.
Naturalne antybiotyki:
- Czosnek
Surowiec zielarski: świeże / wysuszone ząbki czosnku oraz olejek czosnkowy.
Związki aktywne czosnku to: przede wszystkim allicyna, alliina, a także steroidy, adenozyna, flawonoidy, saponiny, garlicyna, witamina A, B1, B2, PP, C, sole mineralne.
Czosnek to skuteczny środek antybiotyczny przeciw wielu bakteriom takim jak: Staphylococcus aureus, Streptococcus, Escherichia coli oraz Klebsiella pneumoniae. Wykazuje właściwości przeciwgrzybicze, z perspektywy zdrowotnej najistotniejsze jest hamowanie przez czosnek rozwoju Candida albicans (powodującego m.in. grzybicze zapalenie płuc). Czosnek doskonale reguluje skład flory bakteryjnej jelit, co przyczynia się pośrednio do utrzymania prawidłowej odporności organizmu.
- Cebula
Surowiec zielarski: cebula.
Cebula wykorzystywana jest zarówno do celów spożywczych, jak i medycznych. Wszystkie jej rodzaje są bogate w składniki odżywcze i posiadają właściwości lecznicze. Jest ona cennym źródłem siarki, magnezu, cynku, fluoru, kwasu foliowego, żelaza, potasu, wapnia, krzemu, witamin z grupy B,C,K,E,A oraz błonnika pokarmowego. Cebula zawiera również tzw. przeciwutleniacze (antyoksydantów), dzięki którym posiada działanie antybakteryjne, przeciwnowotworowe, obniża stężenie cholesterolu i poprawia odporność organizmu, zwłaszcza w sezonie infekcyjnym. Pomaga zapobiegać powstawianiu próchnicy zębów oraz chroni przed infekcjami jamy ustnej i gardle.
Cebula to najbogatsze źródło fruktanów czyli błonnika prebiotycznego dla bakterii jelitowych. Dlatego spożywanie cebuli jest wskazane na wzmocnienie organizmu po antybiotykach, które często niszczą prawidłową florę jelit (Senderski 2019, www.wodr.poznan.pl).
Surowce o działaniu wzmacniającym układ odpornościowy:
- Adaptogeny: cytryniec chiński, eleuterokok kolczysty, różeniec górski, traganek błoniasty, witania ospała.
- Owoce: acerola, aronia czarnoowocowa, owoc bzu czarnego, owoc głogu, porzeczka zwyczajna, róża dzika, owoc żurawiny, maliny, jarzębiny.
- Inne surowce zielarskie i zioła przyprawowe: aloes zwyczajny, babka lancetowata, kwiat bzu czarnego, cebula zwyczajna, czarnuszka siewna, czosnek pospolity, imbir lekarski, jeżówka purpurowa, Lapacho, lawenda lekarska, kwiatostan lipy, lukrecja gładka, mniszek lekarski, nagietek lekarski, pokrzywa zwyczajna, szałwia lekarska, tarczyca bocznokwiatowa, żeń-szeń właściwy, Vilcacora (Senderski M. E. 2019).
Suplementy i elementy diety pomocnicze w walce z infekcjami:
- Probiotyki: żywe, ściśle zdefiniowane organizmy, które po spożyciu wywierają korzystny wpływ na organizm gospodarza poprzez poprawę równowagi jelitowej (Lactobacillus, Bifidobacterium, Saccharomyces boulardii, nabiał, fermentowane warzywa).
- Prebiotyki: niepodlegające trawieniu składniki pożywienia, które selektywnie pobudzają wzrost lub aktywność wybranych szczepów bakterii jelitowych: błonnik pokarmowy, inulina, fruktooligosacharydy (FOS) i galaktooligosacharydy (GOS).
- Synbiotyki: probiotyki + prebiotyki.
- Produkty pochodzenia pszczelego: miody, pyłek pszczeli, propolis (Błecha K.).
Zioła w infekcjach układu oddechowego
W leczeniu objawowym infekcji układu oddechowego, w zależności od potrzeby możemy stosować leki o działaniu miejscowym: osłaniającym, przeciwkaszlowym, mukolitycznym i przeciwdrobnoustrojowym oraz działające ogólnoustrojowo – przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo, napotnie, immunomodulująco i przeciwobrzękowo.
Postaci leków pochodzenia naturalnego: syropy, płyny/płukanki doustne, kapsułki, tabletki, produkty zawierające olejki eteryczne.
Kaszel suchy (nieproduktywny):
W leczeniu objawowym stosujemy preparaty przede wszystkim zawierające śluz roślinny. Roślinne substancje śluzowe w kontakcie z wodą tworzą żel, który powleka błonę śluzową cienką warstwą ochronną i wywiera efekt osłaniający przed czynnikami drażniącymi błonęśluzową jamy ustnej i gardła, łagodzą miejscowe podrażnienie, zaczerwienienie i stan zapalny oraz nieznacznie hamują odruch kaszlowy. Mogą być one bezpiecznie stosowane u dzieci i osób w podeszłym wieku, ponieważ aktywność biologiczna śluzu roślinnego jest słaba. Nie należy jednakże stosować ich dłużej niż tydzień.
Substancje roślinne stosowane w leczeniu kaszlu suchego (śluzowe): korzeń prawoślazu, liść babki lancetowatej, kwiat dziewanny, plecha porostu islandzkiego.
Kaszel mokry (produktywny):
Leki roślinne stosowane w oczyszczaniu dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny mają działanie sekretolityczne (upłynniające wydzielinę oskrzelową), sekretomotoryczne (pobudzające ruch rzęsek i transport śluzu) i wykrztuśne (ułatwiające wydalenie wydzieliny z oskrzeli).
Produkty naturalne stosowane w infekcjach dróg oddechowych z obecnością kaszlu mokrego/zapalnego wykazują również działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, antyseptyczne, przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze.
Substancje roślinne stosowane w leczeniu kaszlu mokrego (produktywnego): liść bluszczu, ziele tymianku, olejek eteryczny tymiankowy, liść eukaliptusa, olejek eteryczny eukaliptusowy, młode (wierzchołkowe) pędy sosny, olejek eteryczny sosnowy, owoce kopru włoskiego, ziele mydlnicy, korzeń pierwiosnka.
W przypadku gorączki można także wspomagać terapię preparatami na bazie ekstraktów z kory wierzby, kwiatostanu lipy, kwiatu bzu czarnego i wiązówki błotnej (Doniec Z. i wsp., 2024).
Zioła w infekcjach układu moczowo-płciowego
Zakażenie układu moczowego (ZUM) spowodowane jest obecnością mikroorganizmów (głównie bakterii). Uropatogeny kolonizują układ moczowy głównie na drodze wstępującej (98% wszystkich infekcji). Decydującym patomechanizmem ZUM są zaburzenia odpływu moczu, które doprowadzają do upośledzenia mechanizmów obronnych nerek i dróg moczowych. Towarzyszy im wzmożone oddawanie moczu, naglące parcia, ból lub pieczenie, a także krwiomocz. Kobiety chorują 4 razy częściej niż mężczyźni, co spowodowane jest odmienną budową anatomiczną.
Zioła stosowane w leczeniu zakażeń układu moczowego mają działanie moczopędne oraz przeciwbakteryjne.
- Zioła moczopędne:
ziele nawłoci, korzeń lubczyka, ziele skrzypu, owocnia fasoli, korzeń i ziele mniszka lekarskiego, ziele rdestu ostro gorzkiego, tasznika, skrzypu, liść brzozy, ziele rdestu ptasiego, liść brusznicy, wrzos, mącznica, pietruszka, korzeń i liść pokrzywy. Zioła te są najczęściej stosowane w postaci mieszanek, np. zioła moczopędne species diureticae.
- Żurawina
Stosowanie soku z żurawiny zmniejsza efekt przylegania bakterii do komórek nabłonka dróg moczowych, zakwasza mocz, wykazuje działanie antyseptyczne i degradujące bakterie. Można stosować go w formie przetworów lub gotowych preparatów farmaceutycznych zarówno w trakcie zakażeń, jak i w profilaktyce ich występowania.
W leczeniu zakażeń układu moczowego stosowane są również mieszkanki wymienionych wyżej ziół (Senderski M.E. 2014, www.centrumfitoterapii.pl).
- Zioła na infekcje intymne
Na zachwianie równowagi flory bakteryjnej kobiecej pochwy może wpłynąć wiele czynników – m.in. nieprawidłowa dieta, osłabiona odporność, źle dobrane, zasadowe środki myjące, zmiany hormonalne (np. ciąża, antykoncepcja, menopauza) i inne. Dochodzi wówczas do infekcji bakteryjnej, grzybiczej (ew. obu) oraz zmiany pH pochwy z kwaśnego na zasadowe. Objawami są: zaczerwienienie, obrzęk, świąd, pieczenie, zmieniony zapach i wydzielina.
Warto sięgnąć po zioła zawierające garbniki, które działają ściągająco, bakteriobójczo i przeciwzapalnie: kora dębu, kłącze pięciornika, liść orzecha włoskiego, liść jeżyny, liść maliny, ziele rzepiku i liść szałwii. Zioła te można przygotować w formie naparu, a następnie przygotować z nich ostudzoną płukankę do przemywania. Dodatkowo można wesprzeć proces leczniczy stosując napary zawierające garbniki wewnętrznie – w formie herbaty.
Zioła działające łagodząco na stany zapalne pochwy i przyspieszające gojenie nadżerek to: krwawnik, rdest ptasi, koszyczek rumianku, tymianek, nagietek, jasnota biała ( Senderski M.E. 2014).
Przepisy z zastosowaniem ziół w chorobach infekcyjnych i profilaktyce
- Grypa, przeziębienie
Syrop – Sirupus Dianthi deltoidis: 1 szklankę świeżego zmielonego ziela goździka zalać 1 szklanką wrzącej wody, odstawić na 45 minut, przecedzić. Dodać 100 ml rumu, 100 ml miodu, sok z cytryny i 50 ml soku malinowego (prawdziwego) lub aroniowego. Wymieszać. Zażywać (1 łyżka 4 razy dziennie) przy infekcjach i stanach zapalnych dróg oddechowych oraz przeziębieniu i grypie. Do gorącego naparu można dodać anyż gwiazdkowy rozdrobniony w moździerzu, anyż prawdziwy pognieciony, goździki przyprawowe albo nieco imbiru suszonego albo świeżego. Składniki te dodadzą dodatkowo aromat i smak oraz dopełnią działanie antybakteryjne, rozkurczowe i wykrztuśne goździka (Różański H.).
- Gorączka
Napar z mieszanki ziołowej: zmieszać po 30 g kwiatów lipy, bzu czarnego i suszonych owoców maliny. 1 stołowa łyżkę mieszanki zalać filiżanką wrzącej wody, parzyć przez 15 min., przecedzić. Ciepły napar pić 3 x dz. po 1 filiżance (dzieci 3-10 lat – ½ filiżanki 3x dz.).
- Odporność organizmu
Mieszanka ziołowa (Herbavis): owoc dzikiej róży (20%), owoc aronii (15%), owoc żurawiny (10%), owoc maliny (10%), owoc jarzębiny (15%), owoc głogu (20%), liść pokrzywy (10%). Można stosować w formie naparu lub po przygotowaniu nalewki odpornościowej na bazie 40% alkoholu.
- Ból gardła:
Napar szałwiowy: 1 łyżka wysuszonych, rozdrobnionych liści szałwii – zalać filiżanką wrzącej wody, parzyć 15 min. , przecedzić. Pić 3x dz. po ½ filiżanki w nieżytach górnych dróg oddechowych, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła, anginie, zapaleniu migdałków, pleśniawkach, nadmiernej potliwości.
- Nawracające stany zapalne dróg oddechowych:
Inhalacje: połączenie olejków – tymiankowego, sosnowego, miętowego – do 1 litra wrzącej wody wlać po 1 kropli, wymieszać. Trzymać głowę nad miską przykryta ręcznikiem, wdychać przez 10-15 min (Senderski M.E., 2016).
- Infekcje intymne:
Kąpiel i nasiadówka z kory dębu: 4-6 łyżek wysuszonej, rozdrobnionej kory dębu zalać 2 litrami wody i gotować 10-15 min., odstawić na ok. 15 min., przecedzić. Wlać do miednicy i uzupełnić wodą do temp. 37’C. Nasiadówkę kontynuować przez 10-15 min., czynność można powtarzać 2-3 x dz. do ustąpienia objawów (Senderski M.E., 2014).
Bibliografia
- Błecha K., Ziołolecznictwo w infekcjach wirusowych, Borgis, Post. Fitoter. 2022; 23(2): s. 107-119.
- Siudem P., Wybrane zioła w prewencji i wspomaganiu leczenia wirusowych infekcji dróg oddechowych, Profilaktyka, lekwpolsce.pl, s. 13-20.
- Senderski M.E. Zioła na odporność, Podkowa Leśna 2019 s. 167-169, 82-83, 89-90, 98-101, 134-136, 174.
- Nowak Z.T., Apteka natury ma leki na wirusy, Aromat słowa, Kraków 2020.
- Doniec Z. i wsp., Zastosowanie leków roślinnych w chorobach układu oddechowego – STANowisko Polskiego Towarzystwa FITOterapii – STANFITO PULMO I, Lekarz POZ 4/2024, s. 247-259.
- Senderski M. E., Zioła dla układu oddechowego i oczu, Podkowa Leśna 2016, s. 66-67, 204-205, 247-247, 122, 108, 102,91.
- Senderski M.E., zioła w leczeniu dolegliwości i chorób układu moczowo-płciowego, Podkowa Leśna 2014, s. 52-58, 106-119, 172-175.
- https://rozanski.li/978/gozdzik-kropkowany-dianthus-deltoides-l-w-leczeniu-chorb-ukladu-oddechowego/
